NAJSTARSZY GRÓD W WARSZAWIE
W końcu IX lub początkach X wieku na gęsto zalesionych ziemiach Równiny Praskiej, nad niewielką rzeką Brodnią postanowili zamieszkać pierwsi średniowieczni osadnicy. Nie wiemy kim byli, skąd przyszli ani dlaczego wybrali właśnie to miejsce. Nie zdawali sobie sprawy, jaki będą mieć wpływ na historię regionu i że w tym miejscu powstanie w przyszłości wielka metropolia. Chwila, w której zdecydowali o stworzeniu tutaj wspólnoty, kojarzona jest dziś przez nas z początkiem ciągłości osadniczej w granicach dzisiejszego miasta.
Ośrodek na Bródnie istniał do XI wieku. Czas jego funkcjonowania przypada więc na najbardziej newralgiczny okres w naszej historii, kiedy kształtowały się zręby państwa polskiego. Dochodziło wtedy w naszym regionie do wielu dramatycznych wydarzeń, a wraz z utrwalaniem się nowego ładu w przeszłość odchodził dawny świat samodzielnych, plemiennych ośrodków, opartych na tradycyjnej strukturze społecznej i dawnej wierze. Z powodu rosnących zagrożeń mieszkańcy zdecydowali się na budowę grodu, który okazał się najstarszym tego rodzaju zabytkiem na terenie obecnej Warszawy. Choć w końcu uległ on spaleniu, osada przetrwała dłużej, funkcjonując zapewne już w strukturach młodego państwa polskiego.
GALERIA projektu dostępna jest w osobnym wpisie.
PROJEKT
Celem realizowanego projektu, który w 2019 r. uzyskał finansowanie ze strony miasta stołecznego Warszawy, było wykonanie cyfrowej rekonstrukcji wczesnośredniowiecznego ośrodka Bródno Stare. Finalnym efektem pracy jest krótkometrażowy film – animacja cyfrowa przybliżająca realia życia mieszkającej tu społeczności.
Projekt okazał się dla mnie bardzo wymagający ze względu na szeroki zakres prac. Cały proces tworzenia rekonstrukcji i filmu, poza dźwiękiem, realizowałem samodzielnie. Należały do niego: rozpoznanie źródeł i interpretacja danych archeologicznych, dokumentacja terenowa, modelowanie 3D rekonstrukcji zabytków, tworzenie wirtualnego grodu i osady wraz z otoczeniem przyrodniczym w silniku gry Unreal Engine 4, scenariusz filmu, realizacja ujęć filmowy w silniku gry, montaż, tekst narracji. Analiza źródeł archeologicznych i rekonstrukcja 3D poszczególnych zabytkowych obiektów stanowiły żmudną część pracy, nie nastręczyły jednak wielu trudności. Największym wyzwaniem okazał się etap, dający zarazem najwięcej satysfakcji, realizacji filmu jako całościowego, spójnego obrazu – a więc pracy nad scenariuszem, poszczególnymi ujęciami i montażem. Jednocześnie winien jestem podziękowania wszystkim osobom, które poświęciły swój czas udzielając mi licznych konsultacji, porad i komentarzy (Podziękowania na końcu wpisu).
BADANIA ARCHEOLOGICZNE
O istnieniu na terenie ówczesnej wsi Bródno Stare reliktów dawnego grodu jako pierwszy informował w 1916 roku Roman Jakimowicz, późniejszy dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego. Właściwego opisu stanowiska dokonał J. Płoski, także pracownik PMA, w notatce sporządzonej po kwerendzie terenowej – zwrócił on wówczas uwagę na wystające jeszcze wówczas z ziemi nadpalone słupy konstrukcji wału. Przed wojną nie rozpoczęto jednak wykopalisk. Zabytek w XIX i XX wieku wielokrotnie był niszczony przez pozyskiwanie ziemi do celów konstrukcyjnych, po raz ostatni przez Niemców w czasie okupacji.
Po wojnie pracownicy PMA wznowili kwerendy terenowe, a w latach 1949-52 oraz 1961-66 Krystyna Musianowicz z ramienia tej instytucji przebadała obiekt wykopaliskowo. Prace zostały włączone w program badań milenijnych, koordynowanych przez Kierownictwo Badań nad początkami Państwa Polskiego. Ich celem było rozpoznanie materialnych śladów początków polskiej państwowości przed zbliżającą się jej tysięczną rocznicą. Związek plemiennego ośrodka z okresem formowania państwa oraz możliwość wpisania w ideologię feudalnej walki klas dawały badaniom priorytet, a symbol najstarszego grodu w granicach miasta, które niedawno zostało zrównane z ziemią, przydawał szczególnego znaczenia. Być może dlatego prace udało się przeprowadzić nad wyraz sprawnie, a stanowisko odwiedzane było przez takie legendy polskiej archeologii, jak A. Gieysztor, Z. Rajewski czy K. Żurowski. Kolejne prace w mniejszej skali prowadzone były w późniejszym okresie między innymi w latach 1989-90 oraz 2002. Intensywne prace wykopaliskowe pozwoliły na ustalenie wielu szczegółów funkcjonowania tutejszej społeczności.
Grodzisko na Bródnie od lat powojennych stanowiło pole ścierania się – w większości, szczęśliwie, niezrealizowanych – koncepcji zagospodarowania przestrzennego zabytku. Kilkukrotnie planowano zrekonstruowanie zabytku i wybudowania w jego otoczeniu betonowej infrastruktury, z pawilonem wystawowym, parkingami i drogami dojazdowymi. Z czasem koncepcja ewoluowała aż do obecnej, uwzględniającej współistnienie w zrównoważonej formie rezerwatu archeologicznego, przestrzeni parkowo-leśnej i miejsca rekreacji. W kontekście samego zabytku uznano nadrzędną rolę reliktów grodziska w postaci częściowo zrekonstruowanego obwodu wałów, bez trwałej zabudowy i elementów obcych naturalnemu środowisku.
PRZYRODA DAWNEGO MAZOWSZA
Las Bródnowski, w którym widoczne są dziś relikty dawnego grodziska, stanowi pozostałość Puszczy Brodneńskiej, znanej pod tą nazwą co najmniej od schyłku wieków średnich. Tutejsza szata roślinna wyglądała wówczas zupełnie inaczej niż obecnie. Obszary te leżą na obszarze tzw. Równiny Praskiej, poprzecinanej niegdyś licznymi rzeczkami i strumieniami, stanowiącymi dopływy Wisły, Narwi i Bugu. Rzeka Skurcza, rozpoczynająca swój bieg z okolicy grodu i kierująca się w stronę Wisły okresowo wysychała. Jednak większość cieków wodnych, w tym pobliska Brodnia, często wylewała po obfitych deszczach oraz w trakcie roztopów. Podłoże pradoliny Wisły stanowią w tym miejscu głównie piaski i żwiry rzeczne. Piaszczyste brzegi rzek były rozmywane podczas powodzi, a znaczną część szaty roślinnej stanowiły lasy łęgowe z dużym udziałem wierzb i topól. Jeszcze w początku XVII wieku obszary od dzisiejszego Grochowa do Nieporętu były silnie zabagnione, a regularne zalewanie przez wodę królewskiego dworku myśliwskiego w Nieporęcie skłoniło Zygmunta III Wazę do decyzji o regulacji rzeki Długiej (odpowiadającej biegowi dzisiejszego Kanału Markowskiego).
Z zabagnieniem terenu radzono sobie na różne sposoby. Skupiska domów powstawały na piaszczystych wyniesieniach. Komunikacja między nimi często wymagała przekraczania podłużnych, zwykle formujących się na linii północ-południe bagnistych rynien. Wykopaliska prowadzone przez K. Musianowicz oraz B. Gierlacha potwierdziły istnienie w wielu miejscach drewnianych umocnień linii brzegowej, część dróg przez bagniste rynny była również moszczona drewnem oraz, zapewne, najłatwiej dostępnymi materiałami, trzciną i sitowiem. Także ziemie pod uprawy – a wysiewano tam między innymi żyto, proso, jęczmień i konopie – musiały być starannie dobierane i zapewne nie stanowiły dużych, zwartych areałów.
Przy wysokim stanie wód znacznie skuteczniejszą od pieszej komunikację zapewniały łodzie. Choć żaden taki zabytek nie zachował się na Bródnie, z innych stanowisk znamy wiele przykładów wczesnośredniowiecznych dłubanek. Zwykle miały one około 4-6 metrów długości, choć najdłuższe przekraczały 10 metrów. Sieć drobnych rzek zapewniała komunikację z Wisłą, Narwią i Bugiem, co zwiększało dostępność tego miejsca między innymi dla kupców, sprowadzających towary z Rusi. Ponadto liczne cieki wodne o skomplikowanym biegu i dużych rozlewiskach stanowiły dodatkowy walor obronny zarówno dla osady, jak i dla grodu.
GRÓD I OSADA
Podczas prac wykopaliskowych uchwycono owalny przebieg wałów grodziska, o wymiarach wewnętrznych około 40 x 47 m, przy czym w części północnej i wschodniej warstwy były mocno zniszczone. W południowej części odkryto resztki spalonej bramy. Taka lokalizacja zwiększała jej walory obronne, bowiem gród znajdował się na cyplu otoczonym od południa, wschodu i zachodu bagnami i aby dostać się do środka, trzeba było przejść pomostem przylegającym do zachodniego wału. Brama miała szerokość około 2 m. i długość nie przekraczającą 5-6 m. Ściany tworzyły rzędy potężnych pali o średnicy ponad 50 cm w środku, rozłupanych w pół, zwróconych płaską stronę w stronę wału, a wypukłą do wnętrza.
Ostatnia para pali po stronie majdanu grodu była okrągła (nie rozłupana), z czego K. Musianowicz wyciągnęła wniosek, że do nich przymocowane były podwójne wrota. Taka konstrukcja powodowałaby jednak, że napastnik, po wejściu w bramę byłby całkowicie niedostępny dla obrońców na wale i mógłby swobodnie zająć się np. podpalaniem konstrukcji. Z drugiej strony technicznie nie ma przeciwskazań dla zamontowania wrót na połówkach szerokich bali – w rekonstrukcji umieściłem je zatem po zewnętrznej stronie. Nie można wykluczyć, że istniały dwie pary wrót. Na przedłużeniu ścian bramy od zewnątrz wysypane był kamienie polne.
Powała składała się z 7 bierwion łupanych na pół o długości niewiele ponad 2 m, które spadły w trakcie pożaru grodu i zostały zadokumentowane podczas wykopalisk. Nie wiadomo na jakiej znajdowały się wysokości i co było ponad nimi. Większość dotychczasowych, rysunkowych rekonstrukcji zakładało istnienie wieży bramnej „typu biskupińskiego” z rodzajem krytej dachem strażnicy, wyrastającej ponad wały. Nie ma jednak dowodów na jej istnienie. Co więcej, jeśli przyjmiemy za autorką wykopalisk, że wał sięgał 6 metrów, to konstrukcja wieży, oparta jedynie na dwóch rzędach grubych, ale dość płytko wbitych pionowych pali, musiałaby się wznosić na około 8 metrów, co konstrukcyjnie wydaje się być trudnym wyzwaniem.
Gród – o czym będę pisał dalej – nie był zamieszkały, służył za schronienie w razie zagrożenia oraz ewentualnie jako miejsce składowania zapasów i prowadzenia części prac (jak wytopy dymarskie i być może odlewnictwo). Społeczność, która go wzniosła, nie była zbyt liczna i jest wątpliwe, aby mogła sobie pozwolić na stałe obsadzanie fortyfikacji. Być może nie było to potrzebne – w przeciwieństwie do grodów państwa Piastów, stanowiących siedzibę administracji, miejsce składowania podatków i innych kosztowności oraz jednostkę organizacji kościelnej. Na Bródnie prawdopodobnie nie było potrzeby stosowania bardziej skomplikowanych rozwiązań fortyfikacyjnych, a sam kilkumetrowy, zwieńczony palisadą wał stanowił dość dobrą ochronę. Dlatego zrekonstruowałem bramę jako tunel przez wał bez zwieńczenia w postaci wieży czy budynku strażniczego. Nad powałą bramy znajdować się mogła kontynuacja górnej konstrukcji wału, przynajmniej częściowo składająca się z wypełnionych ziemią i kamieniami skrzyń. Dodatkowo lico oblepiane było gliną, co zapobiegało osypywaniu się materiału oraz utrudniało próby podpalenia.
Zachowane fragmenty drewna, a w latach powojennych wystające jeszcze ponad powierzchnię ziemi, wskazują na istnienie konstrukcji przekładkowej w dolnej części wału i skrzyniowej przynajmniej w niektórych partiach części górnej. Zdaniem autorki wykopalisk wał miał pierwotnie sięgać 6-6,5 metra wysokości, choć liczba ta została przyjęta uznaniowo, przy uwzględnieniu znanej szerokości wałów w ich dolnej części. Badania wykazały ewidentnie, że gród wewnątrz był niezamieszkały – nie zostały zidentyfikowane żadne wkopy, wskazujące na istnienie trwałej zabudowy (jak doły posłupowe czy podwaliny). Nie oznacza to, że nie mogły tam występować żadne konstrukcje – gród uległ spaleniu i w całym jego wnętrzu znajdowała się warstwa spalenizny. Mogła tam występować prowizoryczna, napowierzchniowa zabudowa.
W żadnej z publikacji, które ukazały się w trakcie i po wykopaliskach, nie pojawiła się dokumentacja wskazująca na inną formę bródnowskich fortyfikacji, niż pojedynczy, owalny wał. Z czasem jednak w kolejnych artykułach gród coraz bardziej się „feudalizował”. Pomimo własnego, pewnego stwierdzenia, że wewnątrz gród był niezabudowany, K. Musianowicz uznała, że stanowił on centrum administracyjno- gospodarczo-wojskowe. Zgodnie z opracowaniem z 1956 roku był to „zespół wczesnofeudalny”, zaś pomost znajdujący się koło wałów służył do „pełnienia funkcji feudalnych przez jednostkę nadrzędną”, czymkolwiek te poruszające wyobraźnię funkcje mogły być. W ujęciu Z. Podwińskiej bródnowska osada organizacyjnie pełniła rolę opola, choć autorka również widziała w grodzie jednostkę administracyjno-wojskową.
Wreszcie w podsumowującym artykule z 1965 roku K. Musianowicz ujęła omawianą osadę jako „ośrodek terytorialnej wspólnoty typu opolnego”, którego „centralnym punktem był gród (…) zamieszkały przez opolną starszyznę”, nie poddając jednocześnie w wątpliwość wcześniejszych ustaleń, że gród nie był w ogóle zamieszkały. W tej publikacji pojawia się również plan obiektów archeologicznych, na który naniesiony jest zarys obwodu wałów, przedstawionych tutaj w formie podwójnego pierścienia, z zaznaczoną drugą bramą, prowadzącą do wewnętrznej części. W artykule brak jest jakiejkolwiek wzmianki o dokumentacji archeologicznej, która potwierdzałaby taką interpretację.
Teza o podwójnym systemie umocnień, składającym się z zewnętrznego i wewnętrznego obwodu wałów nie ma potwierdzenia w źródłach. Nie zostały również znalezione żadne szczątki rzekomej drugiej bramy. Jednoczłonowy charakter umocnień potwierdzają nowsze opracowania i sondażowe badania przeprowadzone w latach 1989-90[5]. Wydaje się to zresztą zupełnie zasadne. Grody wieloczłonowe, składające się z kolejnych, coraz wyższych pierścieni wałów, są charakterystyczne dla wielkich centrów administracyjnych młodego państwa (Poznań, Gniezno). W przypadku niewielkiego, refugialnego grodu plemiennego, który służył jedynie do ucieczki w razie zagrożenia i pozostawał wewnątrz pusty, tworzenie osobnego, wewnętrznego pierścienia obwałowań nie znajdowałoby uzasadnienia.
Nawiasem – ciekawa wydaje się używana w publikacjach nomenklatura. W 1948 roku grodzisko zidentyfikowane zostało „tuż u północnych granic Pragi, mianowicie na terenie łąk podmokłych wsi Stare Bródno”, w 1956 była to osada „Bródno Stare koło Warszawy”, w latach 60. zaś „ośrodek z przedmieścia Warszawy” i wreszcie „w Warszawie – Bródnie Starym”.
Gród, najsilniej kojarzony z bródnowskim stanowiskiem, w dziejach tamtejszej społeczności stanowił jedynie krótki epizod. Podczas gdy osada istniała od końca IX bądź początku X wieku, fortyfikacje zbudowano dopiero w końcu X lub początkach XI wieku, a przed połową tego stulecia uległy one spaleniu. Nie wiemy, jaka była tego przyczyna, pierwsza połowa XI wieku obfitowała jednak w dramatyczne dla Polski wydarzenia. Zgodnie z przekazem Galla Anonima po śmierci Mieszka II „W końcu zaś zarówno od obcych, jak i od własnych mieszkańców Polska doznała takiego spustoszenia, że w zupełności niemal obraną została z bogactw i ludzi. (…) Co zaś, co uszli z rąk wrogów lub którzy uciekali przed buntem swoich poddanych, uchodzili za rzekę Wisłę na Mazowsze”. Dzielnica doświadczała w tym czasie intensywnego rozwoju gospodarczego, „pola roiły się od oraczy, pastwiska od bydła, a miejscowości od mieszkańców”. Nowsze badania świadczą, że Miecław – cześnik Mieszka II i późniejszy samozwańczy władca – mógł w tym czasie bić na Mazowszu własne monety. Kazimierz Odnowiciel, który zgromadziwszy siły postanowił odebrać władzę po swoim ojcu, pokonał w 1041 roku Miecława w bitwie pod Pobiedziskami. Władca przy tym „osobiście siekąc mieczem, niezmiernie się utrudził, ramiona, całą pierś i twarz ubroczywszy rozlaną krwią”.
Bródnowska osada nie uległa jednak spaleniu wraz z grodem – przetrwała katastrofę i funkcjonowała dalej, prawdopodobnie do końca XI wieku. Kolejna osada założona została kilkaset metrów na południowy zachód od dotychczasowej i istniała od XI do, prawdopodobnie, XIII wieku i wiele wskazuje, że mogła być zamieszkiwana przez tę samą ludność. Mieszkańcy bródnowskiej osady byli zatem świadkami fascynujących przemian przełomu pierwszego i drugiego millennium: początki ich historii sięgają głęboko systemu plemiennego, tradycyjnej struktury i rodzimej wiary, kres zaś nowego porządku, w którym naczelną rolę odgrywał polski władca. Jednocześnie los tej społeczności stanowić może pierwszy, symboliczny przykład przetrwania przez mieszkańców obszaru dzisiejszej Warszawy traumatycznych wydarzeń, podniesienia po nich i wejścia wprowadzenia regionu w zupełnie nową epokę.
GOSPODARKA
Podstawą gospodarki bródnowskiej osady było rolnictwo. Wysiewane były tutaj przede wszystkim zboża: proso zwyczajne, jęczmień, żyto siewne i pszenica. Gospodarka była mało zaawansowana i oziminy prawdopodobnie wysiewano razem. W bródnowskiej osadzie przygrodowej znaleziono kamień żarnowy do wyrobu mąki. Obecność chmielu może wskazywać na produkcję piwa. Konopie wysiewane były w celu wytwarzania oleju oraz tkania materiałów. Wśród znalezisk zidentyfikowano nasiona ogórka, a w okolicznych lasach zbierano orzechy laskowe, maliny i jerzyny. Kosaciec żółty, janowiec barwierski i rdest ostrogorzki prawdopodobnie zapewne do barwienia tkanin.
Istotną gałęzią gospodarki była hodowla. Otoczenie przyrodnicze bródnowskiej osady sprzyjało wypasowi leśnemu. Wśród zwierząt hodowlanych zdecydowaną przewagę miały krowy – ich kości stanowiły ok 30% ogółu szczątków zwierząt, co było związane z mało rozwiniętą formą gospodarki pastersko-hodowlanej. Bydło łatwo było utrzymać, wykazywało się odpornością na warunki atmosferyczne i posiadało w rolnictwie wiele zastosowań: jako źródło nabiału, siła pociągowa, a ostatecznie źródło mięsa.
Ważną rolę dla mieszkańców spełniały konie – zarówno jako zwierzęta hodowlane jak i obiekt łowów. Były one znacznie niższe od obecnie znanych, średnio miały wysokość 120-145 cm w kłębie. W jednym z obiektów odkrytych podczas nowszych badań znaleziono, obok węgli drzewnych, drobnych, przepalonych kamienie, fragmentów polepy i ceramiki – kości, w tym fragmenty co najmniej 3 czaszki końskie oraz sprzączkę z końskiego ogłowia. Możliwe jest, że obiekt ten miał charakter ofiary zakładzinowej.
Poza bydłem na Bródnie hodowano także świnie, konie, kozy / owce oraz kury. W czasie nowszych badań na stanowisku, oprócz wcześniej wymienionych, zidentyfikowano kości psa i drobnych ptaków, a spośród zwierzyny dzikiej nieliczne należące do borsuka, zająca i wilka. Pojedyncza tarcza skórna jesiotra o pochodzeniu morskim wskazuje na gotowość sprowadzania pożywienia z dalszych stron.
KUCHNIA
Pożywienie przygotowywano we wspólnej, półotwartej kuchni o konstrukcji plecionkowej – znaleziony tam duży piec zawierał między innymi szczątki ryb. Na terenie osady znaleziono liczne zabytki ceramiczne, w tym garnki, naczynia zasobowe, kubki, płaskie naczynia oraz prażnice.
Także przechowywanie pożywienia zorganizowane było w bródnowskiej osadzie w sposób kolektywny. Na stanowisku znaleziono dwie duże, prostokątne, częściowo wkopane w ziemię skrzynie, o dłuższych bokach przekraczających 2 metry. Wykonane były z brzozowych, nieokorowanych przepołowionych bali, również dno wyłożone miały fragmentami drewna i brzozową korą, co stanowiło dobrą izolację od wilgoci. Wewnątrz trzymano liczne ziarna prosa, żyta, jęczmienia i konopi, orzechy laskowe, ziarno ogórka, kości zwierzęce oraz fragmenty ceramiki. Jedna ze skrzyń znajdowała się w warstwach poniżej bramy grodu, co świadczy o jej użytkowaniu przez wzniesieniem fortyfikacji.
RZEMIOSŁO I HANDEL
Na terenie osady zidentyfikowano obecność licznych rzemiosł. Na wytapianie żelaza wskazują liczne znaleziska żużli, przede wszystkim z osady, ale także z wnętrza grodu. Lokalna ruda darniowa była łatwo dostępna, jednak była trudna w obróbce (powtórzenie procesu z jej wykorzystaniem do tej pory stanowi problem dla archeologów), co najwyraźniej nie stanowiło problemu dla miejscowych kowali. W okolicy bramy grodu znaleziono glinianą formę odlewniczą, być może więc wewnątrz wałów odlewano także metale kolorowe. Liczne półprodukty świadczą o rozwiniętej w osadzie produkcji rogowniczej.
Z rzemiosłem najsilniej powiązać można tak zwany budynek z podcieniem. Wewnątrz obiektu, o charakterystycznym zadaszeniu wystającym ponad wejściem, znaleziono najstarsze w Polsce koło szprychowe, które, uszkodzone, było tu prawdopodobnie naprawiano. W pomieszczeniu znaleziono także drewniany czerpak, bijak, pozostałości cebrzyka, róg tura oraz liczne szczątki drewna i fragmenty ceramiczne. Stwierdzono tam też obecność ściany działowej oraz słupa, który nie miał raczej funkcji nośnej i mógł służyć do oparcia jakiegoś narzędzia. Można domniemywać, że budynek ten posiadał funkcję warsztatu.
Z handlem najsilniej łączyć można drewniany pomost, znajdujący się pod samym zachodnim wałem grodu. Miejsce to, otoczone bagnem i wsparte o fortyfikację, zapewniało kupcom bezpieczeństwo. W miejscu tym, poza liczną ceramiką, znaleziono zabytki o ewidentnie obcej proweniencji: gliniane kafle wiązane z wpływami ruskimi, fragment żelaznej misy oraz brązowy trzewik – okucie dolnej części pochwy miecza z wizerunkiem drapieżnego ptaka o rozpostartych skrzydłach.
DZIEDZICTWO W DOBIE PANDEMII
Wirtualne rekonstrukcje zabytków stanowią coraz silniejszą alternatywę dla rekonstrukcji fizycznych. Wiąże się to między innymi ze strategią zrównoważonego rozwoju, w obszarze archeologii przejawiającą się ograniczaniem ingerencji w oryginalną tkankę zabytku, jeśli nie jest to niezbędne np. ze względu na ryzyko jego zniszczenia. Takie podejście propagowane jest w treści ratyfikowanych przez Polskę dokumentów doktrynalnych, w tym karty lozańskiej i konwencji maltańskiej. Tworzenie cyfrowych wizualizacji obiektów dziedzictwa jest zbieżne z koncepcją wirtualnego muzealnictwa, rozumianego jako nowoczesny, oparty o multimedia systemu komunikacji pomiędzy instytucją sprawującą opiekę na zabytkami, a społeczeństwem. Atutem takiej formy propagowania wiedzy historycznej jest możliwość udostępnienia zbiorów nieograniczonej liczbie odbiorców niezależnie od ich położenia geograficznego.
Wirtualne zabytki stanowią także wartość jako atrakcyjny produkt turystyczny i edukacyjny służący promocji regionu. Przykład Bródna Starego dowodzi, że rewaloryzacja obszaru, na którym znajduje się stanowisko archeologiczne nie musi się wiązać z budowaniem rekonstrukcji nawiązującej wprost do domniemanego pierwotnego wyglądu obiektu. Możliwe jest zachowanie równowagi pomiędzy funkcją edukacyjną, przejawiającą się w obecności tablic informacyjnych i subtelnym zaznaczeniu kształtu zabytku, a rolą rekreacyjną, z zachowaniem dużych połaci tak cennej dla miasta zieleni.
Film, stanowiący finalny efekt realizowanych prac, pierwotnie miał być pokazany na otwartym wydarzeniu organizowanym przez Urząd Dzielnicy Warszawa Targówek, planowanym na wiosnę 2020 r. Ideą takiego działania było skierowanie wyników projektu w pierwszej kolejności do społeczności związanej aktualnie z tym miejscem. Okres ten zbiegł się z początkiem pandemii COVID-19, co uniemożliwiło zorganizowanie pokazu w wyznaczonym terminie. Jednocześnie nowa sytuacja, w której możliwości podróżowania stały się bardzo ograniczone, trwale odbiła się na sferze kultury, uwypuklając potrzebę zdalnego udostępniania jej zasobów.
PODZIĘKOWANIA
W tym miejscu czuję się zobowiązany podziękować licznym osobom, które poświęciły mi czas na konsultacje kolejnych wersji materiału. Dziękuję w szczególności: Marcinowi Kobyleckiemu (Tengent) za liczne konsultacje dotyczące scenariusza i realizacji filmu oraz pomoc w organizacji udźwiękowienia; Jackowi Nagłowskiemu, za wsparcie merytoryczne przy tworzeniu scenariusza i kompozycji obrazu filmowego; a także wszystkim, którzy w trakcie trwania projektu dzielili się ze mną swoim czasem i komentarzami: Piotrowi Cieślikowi, Arturowi Sierosławskiemu, Piotrowi Osiadaczowi, Ewie Józefowicz, Jackowi Łuczakowi, Barbarze Węgrzeckiej, Teresie Witkowskiej, Dominikowi Wysokińskiemu, Małgosi Kozińskiej, Konradowi Sumało oraz dr Grzegorzowi Rogali.
LITERATURA
Bogucki, Mateusz. 2014. „Czy istnieją monety Miecława, zbuntowanego cześnika Mieszka II?” Notae Numismaticae. Zapiski Numizmatyczne 9: 135–146.
Borawska, Danuta. 1964. Kryzys monarchii wczesnopiastowskij w latach trzydziestych XI wieku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Bryk, Magdalena. 2011. „Dziedzictwo kulturowe warszawskiej dzielnicy Białołęka: problemy ochrony, prezentacji i popularyzacji”. Mazowsze. Studia regionalne 7: 79–101.
Brzeziński, Wojciech. 2003. „Bródno Stare. Od badań wykopaliskowych do parku archeologiczno-rekreacyjnego”. W Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, zredagowane przez Marek Dulinicz, 45–50. Lublin, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Drozd, Alicja, Andrzej Janowski, i Dariusz Poliński. 2009. „Wczesnośredniowieczne groby komorowe na cmentarzysku w Pniu koło Bydgoszczy (badania 2005-2007)”. W Acta Archaeologica Pomorania III. XVI Sesja Pomorzoznawcza. Szczecin 22-24 listopada 2007. Część 1. Od epoki kamienia do okresu wczesnośredniowiecznego., zredagowane przez Andrzej Janowski, Krzysztof Kowalski, i Sławomir Słowiński, 351–66. Szczecin: Stowarzyszenie Naukowe Archeologó Polskich Oddział w Szczecinie, Muzeum Narodowe w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie.
Drozdowski, M.M., i A. Zahorski. b.d. Historia Warszawy. 1972. wyd.
Dunin-Wąsowicz, Teresa. 1969. „Uwagi w sprawie osadnictwa wczesnośredniowiecznego na obszarze dzisiejszej Warszawy”. Rocznik Warszawski 9: 5–29.
Dzieduszycki, Wojciech. 1993. „Człowiek”. W Gopło. Człowiek i przyroda, zredagowane przez Wojciech Dzieduszycki i Michał Kupczyk, 81–178. Poznań: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Fischer, Adam. 1926. Lud polski. Podręcznik etnografji Polski. Lwów-Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowegoim. Ossolińskich. https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/307496/edition/251858/content.
Gall Anonim. 2003. Kronika polska. Zredagowane przez Marian Plezia. Przetłumaczone przez Roman Grodecki. Wrocław: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich – Wydawnictwo.
Gieysztor, Aleksander. 1970. „Praga najstarsza (między X i XIV w.)”. W Dzieje Pragi, zredagowane przez Kazimierski, 7–24. Warszawa: PWN.
———. 1994. „Trzy stulecia najdawniejszego MAzowsza (połowa X – połowa XIII w.)”. W Dzieje Mazowsza do 1526 roku, zredagowane przez Aleksander Gieysztor i Henryk Samsonowicz, 85–131. Warszawa: PWN.
Jakimowicz, Roman. 1916. Warszawa i jej okolice w czasach przedhistorycznych. Warszawa: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze. http://bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/714/jakimowicz_rjwcp.pdf.
Jaremek, Agnieszka. 2002. „Bródno Stare, st. 1 – wstępne wyniki badań osady wczesnośredniowiecznej”. Światowit 45, B: 57–68.
Kiersnowska, Teresa. 1951. „Gwizdek z grodziska wczesnośredniowiecznego w Bródnie Starym, pow. warszawski”. Sprawozdania P.M.A. IV (1–2): 107–9.
Kiersnowski, Ryszard. 1954. „Rośliny uprawne i pożywnienie roślinne w Polsce wczesnofeudalnej”. Kwartalnik Historii Kultury Mateialnej 2 (3): 346–87.
Klupsz, Lidia. 2001. „Projekt rewaloryzacji grodziska na Bródnie”. Z Otchłani Wieków 56 (1–2): 103–5.
Krasna-Korycińska, Małgorzata. 2017. Słowianie i wikingowie przy stole. Szczecin: Triglav.
Krysiak, Kazimierz. 1956. „Materiał zwierzęcy z wykopalisk w Bródnie Starym koło Warszawy”. Materiały Wczesnośredniowieczne 4: 97–102.
Kulisiewicz, K, i J. Miśkiewicz. 1975. „Warszawa-Bródno Stare, ul. Wincentego”. Informator Archeologiczny. Badania rok 1975, 222–23.
Kupczyk, Michał. 1993. „Przyroda”. W Gopło. Człowiek i przyroda, zredagowane przez Wojciech Dzieduszycki i Michał Kupczyk, 11–78. Poznań: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Lechnicki, Felicjan. 1956. „Określenie szczątków roślinnych z Bródna Starego koło Warszawy”. Materiały Wczesnośredniowieczne 4: 103–7.
Leteux, Sylvain. 2012. „Is hippophagy a taboo in constant evolution?” 2012. https://www.researchgate.net/publication/268383895_Is_hippophagy_a_taboo_in_constant_evolution.
Lewicki, Tadeusz. 1954. „Średniowieczne źródła arabskie i perskie o hodowli zwierząt domowych u Słowian”. Kwartalnik Historii Kultury Mateialnej 2 (3): 444–69.
Lipińska, Olga. 2001. „Gród i osada przygrodowa na Bródnie Starym w świetle badań prowadzonych w latach 1949-1966”. Z Otchłani Wieków 56 (1–2): 82–96.
Łuczycka-Suchodolska, E. 1975. „Najstarsze wzmianki o Warszawie w świetle badań dyplomatycznych”. Studia Warszawskie 19 (2 (Warszawa średniowieczna)): 149–62.
Łukaszyk, Agnieszka. 2012. Wierzchowce Bogów. Motyw konia w wierzeniach i sztuce Słowian i Skandynawów. Szczecin: Triglav.
McCann, Christine A. 2010. „Transgressing the Boundaries of Holiness: Sexual Deviance in the Early Medieval Penitential Handbooks of Ireland, England and France 500-1000.” 2010. https://scholarship.shu.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.pl/&httpsredir=1&article=1076&context=theses.
Miśkiewicz, Maria. 2001. „Bródno Stare i jego znaczenie w rozwoju Mazowsza wczesnośredniowiecznego”. Z Otchłani Wieków 56 (1–2): 80–81.
Moszyński, Kazimierz. 1929. Kultura ludowa Słowian. Cz. 1. Kultura materjalna. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Musianowicz, Krystyna. 1968b. „Umocnienia brzegu osady w Warszawie – Bródnie Starym”. Wiadomości Archeologiczne 33 (1): 332–37.
———. 1968a. „Wczesnośredniowieczny wiejski ośrodek z przedmieścia Warszawy – Bródna Starego”. W Szkice z najdawniejszej przeszłości Mazowsza, zredagowane przez Witold Hensel, 162–70. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich – Wydawnictwo.
———. 1949a. „Chata z podcieniem odkryta w osadzie podgrodowej w Bródnie Starym, pow. warszawski”. Sprawozdania P.M.A. III: 175–84.
———. 1949b. „Wyniki prac wykopaliskowych na grodzisku w Bródnie Starym, pow. warszawski (rok 1949)”. Materiały Wczesnośredniowieczne 1: 83–90.
———. 1951a. „Koło od wozu i łyżka-czerpak, znalezione w chacie na Bródnie Starym, pow. warszawski”. Sprawozdania P.M.A. IV (1–2): 115–23.
———. 1951b. „Polskie badania wczesnodziejowe w r. 1950. Bródno Stare”. Przegląd Zachodni VII (1–2): 256–58.
———. 1951c. „Skrzynia na zboże z grodziska «Zagórki» w Bródnie Starym, pow. warszawski”. Sprawozdania P.M.A. IV (1–2): 97–106.
———. 1951d. „Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Bródnie Starym k. Warszawy za rok 1952”. Materiały Wczesnośredniowieczne 3: 54–58.
———. 1952. „Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Bródnie starym, pow. warszawski w r. 1950”. Materiały Wczesnośredniowieczne 2: 61–70.
———. 1955. „Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy w Bródnie Starym k. Warszawy”. Stolica, nr 30 (396): 12.
———. 1956. „Gród i osada podgrodowa w Bródnie Starym koło Warszawy”. Materiały Wczeesnośredniowieczne 4: 7–96.
———. 1963. „Osada podgrodowa w Warszawie – Bródnie Starym w świetle badań 1961 roku”. Wiadomości Archeologiczne 29 (3): 235–49.
———. 1964. „Wyniki badań w 1962 r. na osadzie podgrodowej w Warszawie-Bródnie Starym”. Wiadomości Archeologiczne 30 (3–4): 246–66.
———. 1965. „Osada podgrodowa w Warszawie – Bródnie Starym”. Wiadomości Archeologiczne 31 (2–3): 203–14.
Oddr, Snorrason. 2013. Saga o Olafie Tryggvasonie. Przetłumaczone przez Anna Waśko. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Ościłowski, Jarosław. 2013. „Rządza, Czarna, Długa i Brodnia, czyli o zmianach w hydronimii i hydrografii lewego dorzecza dolnej Narwi”. Nasze Korzenie, 4–6.
Piątkowska-Małecka, Joanna, i Anna Gręzak. 2002. „Konsumpcja mięsa na wczesnośredniowiecznej osadzie Bródno Stare, stan. 1”. Światowit 45 (4, B): 69–77.
Piotrowska, Barbara. 2001. „Koncepcje, projekty, realizacja zagospodarowania grodziska wczesnośredniowiecznego Bródno Stare w Warszawie”. Z Otchłani Wieków 56 (1–2): 97–102.
Piotrowski, Andrzej. 2001. „Bródno czeka…” Z Otchłani Wieków 56 (1–2): 91–96.
Podwińska, Z. 1951. „Osadnictwo równiny praskiej w wiekach XI-XVI”. Materiały Wczeesnośredniowieczne 3: 59–100.
Rajewski, Zdzisław Adam. 1975a. „Materiały do pradziejów oraz wczesnych dziejów Warszawy i jej okolic”. Wiadomości Archeologiczne 39 (4): 445–74.
———. 1975b. „Zagadnienia dawnego osadnicztwa Warszawy prawobrzeżnej (od IX do początku XVI w.)”. Studia Warszawskie 19 (2 (Warszawa średniowieczna)): 129–32.
Rauhut, Lechosław. 1951. „Forma odlewnicza z grodziska w Bródnie Starym, pow. warszawski”. Sprawozdania P.M.A. IV (1–2): 111–13.
Sawicki, Ludwik. 1948. „Osada i grodzisko wczesno-historyczne”. Stolica, nr 22: 8.
Simoons, Frederick J. 1994. Eat Not This Flesh. Food Avoidances from Prehistory to the Present. The University of Wisconsin Press.
Słupecki, Leszek Karol. 1998. Wyrocznie i wróżby pogańskich Skandynawów. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
———. 2004. „Czy volsi zawędrował na Ruś? O szczególnej formie indoeuropejskiej ofiary z konia u Skandynawów i na Rusi”. W Wędrówki rzeczy i idei w średniowieczu, zredagowane przez Sławomir Moździoch. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Stupnicka, Ewa. 1987. „Środowisko naturalne osadnictwa pradziejowego”. W Osadnictwo obszaru Warszawy na tle środowiska naturalnego. V w. p.n.e. – XII w. n.e., zredagowane przez Jerzy Pyrgała, 19–44. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Suchodolska, E. 1994. „Dzieje polityczne (połowa XIII – połowa XIV w.)”. W Dzieje Mazowsza do 1526 roku, zredagowane przez Aleksander Gieysztor i Henryk Samsonowicz, 177–212. Warszawa: PWN.
Wolff, A. 1970. „Najstarsze osadnictwo Warszawy prawobrzeżnej (od XI do początku XVI w.)”. W Dzieje Pragi, zredagowane przez Aleksander Gieysztor, 123–36. Warszawa: PWN.
Zadrożniak, Aleksandra. 2011. „Biuro Odbudowy Stolicy – od początków działalności do programu «Pamięć Świata» UNESCO”. Zredagowane przez Urbaniak. Kronika Warszawska 2 (146): 92–97.
Zaprutko-Janicka, Aleksandra. 2017. Dwudziestolecie od kuchni. Kulinarna hstoria przedwojennej Polski. Kraków: Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”.