Bródno Stare, cz. 3 – gród i osada

Projekt szczęśliwie zbliża się finału, jakim będzie prezentacja filmu na średniowiecznego grodu i osady Bródno Stare. Pokaz animacji będzie miał miejsce na początku lipca. Wkrótce opublikowane będą szczegółowe informacje, dlatego zapraszam do śledzenia fanpage’u projektu Rekonstrukcja Grodu Bródno Stare oraz pojawiających się wpisów na tej stronie. Zachęcam też do zapoznania się z Galerią grodu na Bródnie.


Wykopaliska na stanowisku Bródno Stare wpisane były w program tzw. badań milenijnych, koordynowanych przez Kierownictwo Badań nad początkami Państwa Polskiego. Ich celem było rozpoznanie materialnych śladów początków polskiej państwowości przed zbliżającą się jej tysięczną rocznicą. Dzięki odpowiedniemu zabezpieczeniu środków na prowadzone prace, zaplanowaniu ich na wiele sezonów, staranności pracowników Państwowego Muzeum Archeologicznego – przede wszystkim nadzorującej prace Krystyny Musianowicz – oraz sprzyjającym warunkom naturalnym (piaszczysta gleba i duża wilgotność) udało się dokładnie przebadać stanowisko, określając prawdopodobną funkcję wielu obiektów i dokumentując drewniane pozostałości zabudowy, które zwykle na podobnych stanowiskach nie zachowują się w podobnym stopniu. Dwie najważniejsze fazy wykopalisk prowadzonych na stanowisku przypadały na lata 1949-52 oraz 1961-66. Samo grodzisko zostało przebadane w pierwszej z nich, a w latach 60. skupiono się na osadzie.

Podczas prac wykopaliskowych uchwycono owalny przebieg wałów grodziska, o wymiarach wewnętrznych około 40 x 47 m, przy czym w części północnej i wschodniej warstwy były mocno zniszczone. W południowej części odkryto resztki spalonej bramy. Taka lokalizacja zwiększała jej walory obronne, bowiem gród znajdował się na cyplu otoczonym od południa, wschodu i zachodu bagnami i aby dostać się do środka, trzeba było przejść pomostem przylegającym do zachodniego wału. Brama miała szerokość około 2 m. i długość nie przekraczającą 5-6 m. Ściany tworzyły rzędy potężnych pali o średnicy ponad 50 cm w środku, rozłupanych w pół, zwróconych płaską stronę w stronę wału, a wypukłą do wnętrza.

Ostatnia para pali po stronie majdanu grodu była okrągła (nie rozłupana), z czego K. Musianowicz wyciągnęła wniosek, że do nich przymocowane były podwójne wrota. Taka konstrukcja powodowałaby jednak, że napastnik, po wejściu w bramę byłby całkowicie niedostępny dla obrońców na wale i mógłby swobodnie zająć się np. podpalaniem konstrukcji. Z drugiej strony technicznie nie ma przeciwskazań dla zamontowania wrót na połówkach szerokich bali – w rekonstrukcji umieściłem je zatem po zewnętrznej stronie. Nie można wykluczyć, że istniały dwie pary wrót. Na przedłużeniu ścian bramy od zewnątrz wysypane był kamienie polne.

Powała składała się z 7 bierwion łupanych na pół o długości niewiele ponad 2 m, które spadły w trakcie pożaru grodu i zostały zadokumentowane podczas wykopalisk. Nie wiadomo na jakiej znajdowały się wysokości i co było ponad nimi. Większość dotychczasowych, rysunkowych rekonstrukcji zakładało istnienie wieży bramnej „typu biskupińskiego” z rodzajem krytej dachem strażnicy, wyrastającej ponad wały. Nie ma jednak dowodów na jej istnienie. Co więcej, jeśli przyjmiemy za autorką wykopalisk, że wał sięgał 6 metrów, to konstrukcja wieży, oparta jedynie na dwóch rzędach grubych, ale dość płytko wbitych pionowych pali, musiałaby się wznosić na około 8 metrów, co konstrukcyjnie wydaje się być trudnym wyzwaniem.

Gród – o czym będę pisał dalej – nie był zamieszkały, służył za schronienie w razie zagrożenia oraz ewentualnie jako miejsce składowania zapasów i prowadzenia części prac (jak wytopy dymarskie i być może odlewnictwo). Społeczność, która go wzniosła, nie była zbyt liczna i jest wątpliwe, aby mogła sobie pozwolić na stałe obsadzanie fortyfikacji. Być może nie było to potrzebne – w przeciwieństwie do grodów państwa Piastów, stanowiących siedzibę administracji, miejsce składowania podatków i innych kosztowności oraz jednostkę organizacji kościelnej. Na Bródnie prawdopodobnie nie było potrzeby stosowania bardziej skomplikowanych rozwiązań fortyfikacyjnych, a sam kilkumetrowy, zwieńczony palisadą wał stanowił dość dobrą ochronę. Dlatego zrekonstruowałem bramę jako tunel przez wał bez zwieńczenia w postaci wieży czy budynku strażniczego. Nad powałą bramy znajdować się mogła kontynuacja górnej konstrukcji wału, przynajmniej częściowo składająca się z wypełnionych ziemią i kamieniami skrzyń. Dodatkowo lico oblepiane było gliną, co zapobiegało osypywaniu się materiału oraz utrudniało próby podpalenia.

Zachowane fragmenty drewna, a w latach powojennych wystające jeszcze ponad powierzchnię ziemi, wskazują na istnienie konstrukcji przekładkowej w dolnej części wału i skrzyniowej przynajmniej w niektórych partiach części górnej. Zdaniem autorki wykopalisk wał miał pierwotnie sięgać 6-6,5 metra wysokości, choć liczba ta została przyjęta uznaniowo, przy uwzględnieniu znanej szerokości wałów w ich dolnej części. Badania wykazały ewidentnie, że gród wewnątrz był niezamieszkały – nie zostały zidentyfikowane żadne wkopy, wskazujące na istnienie trwałej zabudowy (jak doły posłupowe czy podwaliny). Nie oznacza to, że nie mogły tam występować żadne konstrukcje – gród uległ spaleniu i w całym jego wnętrzu znajdowała się warstwa spalenizny. Mogła tam występować prowizoryczna, napowierzchniowa zabudowa.

W żadnej z publikacji, które ukazały się w trakcie i po wykopaliskach, nie pojawiła się dokumentacja wskazująca na inną formę bródnowskich fortyfikacji, niż pojedynczy, owalny wał. Z czasem jednak w kolejnych artykułach gród coraz bardziej się „feudalizował”. Pomimo własnego, pewnego stwierdzenia, że wewnątrz gród był niezabudowany, K. Musianowicz[1] uznała, że stanowił on centrum administracyjno- gospodarczo-wojskowe. Zgodnie z opracowaniem z 1956 roku[2] był to „zespół wczesnofeudalny”, zaś pomost znajdujący się koło wałów służył do „pełnienia funkcji feudalnych przez jednostkę nadrzędną”, czymkolwiek te poruszające wyobraźnię funkcje mogły być. W ujęciu Z. Podwińskiej bródnowska osada organizacyjnie pełniła rolę opola, choć autorka również widziała w grodzie jednostkę administracyjno-wojskową[3].

Wreszcie w podsumowującym artykule z 1965 roku K. Musianowicz[4] ujęła omawianą osadę jako „ośrodek terytorialnej wspólnoty typu opolnego”, którego „centralnym punktem był gród (…) zamieszkały przez opolną starszyznę”, nie poddając jednocześnie w wątpliwość wcześniejszych ustaleń, że gród nie był w ogóle zamieszkały. W tej publikacji pojawia się również plan obiektów archeologicznych, na który naniesiony jest zarys obwodu wałów, przedstawionych tutaj w formie podwójnego pierścienia, z zaznaczoną drugą bramą, prowadzącą do wewnętrznej części. W artykule brak jest jakiejkolwiek wzmianki o dokumentacji archeologicznej, która potwierdzałaby taką interpretację.

Teza o podwójnym systemie umocnień, składającym się z zewnętrznego i wewnętrznego obwodu wałów nie ma potwierdzenia w źródłach. Nie zostały również znalezione żadne szczątki rzekomej drugiej bramy. Jednoczłonowy charakter umocnień potwierdzają nowsze opracowania i sondażowe badania przeprowadzone w latach 1989-90[5]. Wydaje się to zresztą zupełnie zasadne. Grody wieloczłonowe, składające się z kolejnych, coraz wyższych pierścieni wałów, są charakterystyczne dla wielkich centrów administracyjnych młodego państwa (Poznań, Gniezno). W przypadku niewielkiego, refugialnego grodu plemiennego, który służył jedynie do ucieczki w razie zagrożenia i pozostawał wewnątrz pusty, tworzenie osobnego, wewnętrznego pierścienia obwałowań nie znajdowałoby uzasadnienia.

Nawiasem – ciekawa wydaje się używana w publikacjach nomenklatura. W 1948 roku[6] grodzisko zidentyfikowane zostało „tuż u północnych granic Pragi, mianowicie na terenie łąk podmokłych wsi Stare Bródno”, w 1956 była to osada „Bródno Stare koło Warszawy”, w latach 60. zaś „ośrodek z przedmieścia Warszawy” i wreszcie „w Warszawie – Bródnie Starym”.

Gród, najsilniej kojarzony z bródnowskim stanowiskiem, w dziejach tamtejszej społeczności stanowił jedynie krótki epizod. Podczas gdy osada istniała od końca IX bądź początku X wieku, fortyfikacje zbudowano dopiero w końcu X lub początkach XI wieku, a przed połową tego stulecia uległy one spaleniu. Nie wiemy, jaka była tego przyczyna, pierwsza połowa XI wieku obfitowała jednak w dramatyczne dla Polski wydarzenia. Zgodnie z przekazem Galla Anonima[7] po śmierci Mieszka II „W końcu zaś zarówno od obcych, jak i od własnych mieszkańców Polska doznała takiego spustoszenia, że w zupełności niemal obraną została z bogactw i ludzi. (…) Co zaś, co uszli z rąk wrogów lub którzy uciekali przed buntem swoich poddanych, uchodzili za rzekę Wisłę na Mazowsze”. Dzielnica doświadczała w tym czasie intensywnego rozwoju gospodarczego, „pola roiły się od oraczy, pastwiska od bydła, a miejscowości od mieszkańców”[8]. Nowsze badania[9] świadczą, że Miecław – cześnik Mieszka II i późniejszy samozwańczy władca – mógł w tym czasie bić na Mazowszu własne monety. Kazimierz Odnowiciel, który zgromadziwszy siły postanowił odebrać władzę po swoim ojcu, pokonał w 1041 roku Miecława w bitwie pod Pobiedziskami. Władca przy tym „osobiście siekąc mieczem, niezmiernie się utrudził, ramiona, całą pierś i twarz ubroczywszy rozlaną krwią”[10].

Bródnowska osada nie uległa jednak spaleniu wraz z grodem – przetrwała katastrofę i funkcjonowała dalej, prawdopodobnie do końca XI wieku. Kolejna osada założona została kilkaset metrów na południowy zachód od dotychczasowej i istniała od XI do, prawdopodobnie, XIII wieku i wiele wskazuje, że mogła być zamieszkiwana przez tę samą ludność[11]. Mieszkańcy bródnowskiej osady byli zatem świadkami fascynujących przemian przełomu pierwszego i drugiego millennium: początki ich historii sięgają głęboko systemu plemiennego, tradycyjnej struktury i rodzimej wiary, kres zaś nowego porządku, w którym naczelną rolę odgrywał polski władca. Jednocześnie los tej społeczności stanowić może pierwszy, symboliczny przykład przetrwania przez mieszkańców obszaru dzisiejszej Warszawy traumatycznych wydarzeń, podniesienia po nich i wejścia wprowadzenia regionu w zupełnie nową epokę.


[1] K. Musianowicz, 1953, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Bródnie Starym k. Warszawy za rok 1952, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 3, 54-58

[2] K. Musianowicz, 1956, Gród i osada podgrodowa w Bródnie Starym koło Warszawy, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 4, 37-96

[3] Z. Podwińska, Osadnictwo równiny praskiej w wiekach XI-XVI, Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Bródnie Starym k. Warszawy za rok 1952, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 3, 58-100

[4] K. Musianowicz 1965, Osada podgrodowa w Warszawie – Bródnie Starym, Wiadomości Archeologiczne, t 31, z 2-3, 203-214, Ryc. 1

[5] O. Lipińska 2001, Gród i osada przygrodowa na Bródnie Starym w świetle badań prowadzonych w latach 1949-1966. Z Otchłani Wieków, t. 56, z. 1-2, 82-96

[6] L. Sawicki 1948, Osada i grodzisko wczesno-historyczne, Stolica, numer 22, 8

[7] Gall Anonim 2003, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, Wrocław, 43

[8] Gall Anonim 2003, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, Wrocław, 45

[9] M. Bogucki 2014, Czy istnieją monety Miecława, zbuntowanego cześnika Mieszka II?, Notae Numismaticae. Zapiski Numizmatyczne, t. 9, 135–146.

[10] Gall Anonim 2003, Kronika polska, tłum. R. Grodecki, Wrocław, 45

[11] A. Jaremek 2002, Bródno Stare, st. 1 – wstępne wyniki badań osady wczesnośredniowiecznej, Światowit, 45B, 57-68