Bródno Stare, cz. 1 – rekonstrukcja 3D średniowiecznego ośrodka

Po przerwie czas tchnąć w stronę trochę życia i przedstawić główny powód, dla którego ostatnio go brakowało. Z wielką radością przyjąłem w tym roku wiadomość o sukcesie mojego projektu w konkursie stypendialnym miasta stołecznego Warszawy, które finansuje jego realizację. Temat dotyczy rekonstrukcji 3D wczesnośredniowiecznego grodziska Bródno Stare w Warszawie. Decyzję Komisji o dopuszczeniu mnie do udziału w programie odbieram jako bardzo nobilitującą i zobowiązującą. Jednocześnie projekt stanowi dla mnie duże wyzwanie ze względu na szeroki zakres zaplanowanych prac i zróżnicowanie narzędzi potrzebnych do jego realizacji. Przewiduje on wykonanie rekonstrukcji 3D wczesnośredniowiecznego grodziska Bródno Stare na warszawskim Targówku oraz stworzenie krótkometrażowej animacji cyfrowej, przybliżającej nasz stan wiedzy na temat tego ośrodka i jego mieszkańców. Oprócz tego wykonany zostanie zbiór pomniejszych wizualizacji, pozwalających oglądać rekonstrukcję za pomocą innych multimedialnych środków, niż klasyczny film.

Dlaczego wybrałem właśnie ten obiekt? Uważam, że to stanowisko archeologiczne posiada wyjątkowy wymiar w skali całego kraju, a jego symbolika jest szczególnie istotna w perspektywie historii stolicy. Jest to pierwszy gród, który powstał na jej terenie. Dzięki starannie przeprowadzonym wykopaliskom posiadamy stosunkowo dużo informacji o jego mieszkańcach, a przełomowy okres jego funkcjonowania, przypadający na X i początek XI wieku, wiąże go z newralgicznymi zmianami, towarzyszącymi jednoczeniu się państwa polskiego.  Jednocześnie nie jest to zabytek dobrze “wypromowany” i świadomość jego roli poza okolicznymi mieszkańcami jest często niewielka.

Na temat śladów dawnego grodu jako pierwszy pisał w 1916 roku Roman Jakimowicz, późniejszy dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w „Sprawozdaniach z poszukiwań archeologicznych[1] oraz książce Warszawa i Jej Okolice w Czasach Przedhistorycznych[2], w tym drugim jednak wypadku błędnie opisując relikt jako przynależący do Marek. Właściwego opisu zabytku dokonał w okresie międzywojennym J. Płoski, także pracownik PMA, w notatce sporządzonej po kwerendzie terenowej. Zwrócił on między innymi uwagę na wystające jeszcze wówczas z ziemi nadpalone słupy konstrukcji wału[3]. Przed wojną nie rozpoczęto wykopalisk, a podczas jej trwania Niemcy pozyskiwali w tym miejscu materiał do budowy fortyfikacji, co odbiło się na stanie zabytku. Kwerendy terenowe wznowiono w latach 1948-49.

Podstawową bazę źródłową na temat stanowiska stanowią dane wykopaliskowe uzyskane w wyniku prac prowadzonych w latach 1949-52 oraz 1961-66 przez K. Musianowicz z ramienia Państwowego Muzeum Archeologicznego[4]. Włączenie ich w program badań milenijnych – związanych z przygotowaniami do obchodów rocznicy 1000-lecia państwa polskiego – zapewniło odpowiednie środki i zaowocowało profesjonalną realizacją prac z zastosowaniem precyzyjnej dokumentacji (co, przy presji czasu w odkrywaniu dowodów odwiecznej słowiańskości ziem między Odrą i Bugiem, nie zawsze było normą). Połączenie czynników wysokiego standardu prowadzonych badań i charakteru gleby umożliwiło przebadanie wielu elementów drewnianych konstrukcji, które w polskich warunkach klimatycznych zazwyczaj ulegają szybkiej degradacji.

Choć z dzisiejszej perspektywy trudno to sobie uzmysłowić, teren dzisiejszego Lasu Bródnowskiego w czasach prehistorycznych, a nawet znacznie późniejszych, był bardzo wilgotny i w znacznej mierze zabagniony. Piaszczyste łachy poprzecinane były licznymi strumieniami i rzeczkami, zasilającymi Narew oraz Wisłę. Dzisiejszy Kanał Bródnowski, powstały w XIX wieku, w swoim dolnym biegu odpowiada nieistniejącej już historycznej rzece Brodni.  Od niej prawdopodobnie w XVI wieku wzięła nazwę wieś Bródno, a we wczesnym średniowieczu w pobliżu jednego z jej źródeł powstał pierwszy w tych okolicach gród. Niedaleko na zachód od osady płynęła rzeka Skurcza, która w nowożytności miała zostać skanalizowana jako Kanał Henrykowski, zaś na północny wschód – rzeka Zaza, zmieniona później w Kanał Markowski. Ilość drobnych cieków wodnych i poziom zabagnienia tego rejonu dobrze obrazują “wigówki” – taktyczne i operacyjne mapy Wojskowego Instytutu Geograficznego z lat 1923 i 1933.

Jakkolwiek okoliczne tereny były w pewnym stopniu zamieszkałe już w okresie rzymskim, to właśnie we wczesnym średniowieczu na Bródnie powstał pierwszy na terenie dzisiejszej Warszawy gród. Pierwotnie rozproszona osada pozbawiona była założeń obronnych. W końcu X lub początkach XI wieku tutejsza ludność zdecydowała o wybudowaniu grodu refugialnego – był on zasadniczo pusty w środku, a jego funkcja ograniczała się do schronienia w razie niebezpieczeństwa. Według szacunków autorki wykopalisk, K. Musianowicz, drewniano-ziemny wał mógł mieć 8 – 8,5 metrów szerokości oraz 5,5 – 6 metrów wysokości. Podobna inwestycja stanowić musiała dla lokalnej społeczności olbrzymi wysiłek i możemy się jedynie domyślać, jakie były przyczyny podjęcia takich działań. Wydaje się prawdopodobne, że czynnikiem tym mogło być zwiększające się zagrożenie ze strony rosnącego w siłę i zajmującego nowe terytoria państwa Piastów. Od lat 40. X wieku w Wielkopolsce realizowany był szereg wielkich inwestycji grodowych – budowy nowych centrów administracyjnych i militarnych, jak Ostrów Lednicki, Grzybowo, Kruszwica czy relatywnie bliski Warszawie Płock. W nich stacjonowała książęca drużyna, zbierane były podatki i okresowo przebywał władca ze swoim dworem. Tam także budowane były pierwsze kościoły, stały element nowego ładu, choć nie posiadający jeszcze charakteru sieci parafialnej. Fortyfikacje w XI wieku uległy spaleniu, co jednak istotne, osada funkcjonowała jeszcze przez pewien czas (być może do końca XI wieku). W XII wieku potwierdzone jest z kolei istnienie  osady w niewielkiej odległości na południowy zachód stąd, co sugeruje, że jej mieszkańcami mogła być ludność związana wcześniej z grodem na Bródnie. Jeśli przyjmiemy taką tezę, moglibyśmy również mówić w kontekście tej społeczności o początku ciągłości osadniczej na obszarze dzisiejszej stolicy.

Wiele z zabudowań osady przygrodowej zachowało się w imponująco dobrym, jak na polskie warunki klimatyczne, stanie. Duży wpływ na to miało zabagnienie tych obszarów i niski stopień eksploatacji aż do okresu powojennego. Na terenie osady zidentyfikowano liczne budynki o charakterze mieszkalnym i gospodarczym, ze śladami wskazującymi na sposób ich wykorzystania. Duże zróżnicowanie konstrukcji zabudowań wskazuje wytworzenie się określonych form budownictwa zależnych od przeznaczenia obiektu. Archeologicznie potwierdzone została szeroka aktywność rzemieślnicza mieszkańców osady, obejmujące między innymi hutnictwo żelaza i kowalstwo, odlewnictwo, rogownictwo, obróbkę drewna i tkactwo. Choć była ona zapewne w większości skierowana na potrzeby wewnętrzne, lokalna społeczność utrzymywała także dalekosiężne kontakty handlowe, na co wskazuje obecność zabytków wiązanych z Rusią.

Warto pamiętać, że osada miała charakter plemienny, nie podlegała rozwijającemu się na zachodzie państwu Piastów – a utrzymaniem tej niezależności motywowana była zapewne budowa grodu. Relikty architektury wskazują jednak, że jego budowa nie zdecydowała o przeobrażeniu egalitarnej struktury społecznej i nie wpłynęła na wyłonienie się silnej władzy centralnej: budynki mają podobną wielkość, są rozrzucone luźno i nieregularnie i nie występują żadne obiekty, które można by wiązać z krystalizacją i wydzieleniem się elit. Z dużym prawdopodobieństwem możemy też zakładać, że tutejsza społeczność nie znalazła się w tym czasie pod wpływem religii chrześcijańskiej.

Ta właśnie społeczność okresu przełomu i starcia dwóch systemów społecznych, o której informacje posiadamy wyłącznie dzięki skąpym źródłom archeologicznym, stanowi temat realizowanego projektu. Wierzę, że powiązanie “starego” z “nowym”, czyli informacji o kulturze sprzed wieków, pozyskanych klasycznymi metodami archeologicznymi z możliwościami, jakie współcześnie dają narzędzia multimedialne, umożliwi “dotknięcie” historii i skonfrontowanie się z dziedzictwem tych ziem w sposób bardziej bezpośredni i namacalny, niż poprzez rekonstrukcję teoretyczną, a być może także odnalezienie nici mentalnej łączności z mieszkańcami tych terenów w czasach poprzedzających powstanie miasta. Jednocześnie rekonstrukcja wizualna wymaga często odpowiedzi na pytania, które w rozważaniach teoretycznych są zbywane niedostatkiem danych, a przez to zmusza to wnikliwej analizy źródeł.

Prace, które realizuję obecnie w związku z projektem dzielą się na dwa rodzaje: terenowe i graficzne w oprogramowaniu. W terenie wykonana została potrzebna dokumentacja w tym zdjęcia, ujęcia filmowe i fotogrametryczny skan 3D terenu z wykorzystaniem drona. Drugą część stanowi przede wszystkim modelowanie 3D, teksturowanie i odtwarzanie hipotetycznego wyglądu środowiska naturalnego. Na tym etapie staram się ściśle opierać na informacjach wynikających z istniejącej dokumentacji archeologicznej. Zakończenie realizacji projektu planowane jest na styczeń 2020 roku, a w lutym zaprezentowane będą w całości jego efekty. W kolejnych wpisach będę zamieszczał materiały związane z jego realizacją, ze względu na niewielką ilość czasu więcej ich będzie się jednak pojawiać na bieżąco na fanpage’u Rekonstrukcja Grodu Brodno Stare. Serdecznie zapraszam do jego śledzenia.

[1] Roman Jakimowicz, Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych, Archiwum Nauk Antropologicznych T.N.W., t. 1, nr 2, 8-9

[2] Roman Jakimowicz, Warszawa i Jej Okolice w Czasach Przedhistorycznych. Warszawa: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, 1916, 8.

[3] Za: Krystyna Musianowicz, ‘Gród i Osada Podgrodowa w Bródnie Starym Koło Warszawy’, Materiały Wczeesnośredniowieczne, t. 4, 1956, 8.

[4] Krystyna Musianowicz, ‘Gród i Osada Podgrodowa w Bródnie Starym Koło Warszawy’, Materiały Wczeesnośredniowieczne, t. 4, 1956.